۴ شکنج سازی در معماری
۴ شکنج سازی در معماری
سِکُنج یا سه کنج یا گوشواره یا فیلپوش، یکی از روش های «گوشه سازی» برای تغییر مقطع «چارگوش» دیوارها به «گِرد» برای ساخت طاق یا گنبد بر روی دیوار است که از گذشته در معماری ایرانی کاربرد فراوانی داشته است. از آنجا که در سازه های چارگوش برای طاق زدن همواره مانعی به نام تغییر مقطع سر راه است از این رو به روشی نیازمندیم تا از این مانع بگذریم. «گوشه سازی» که خود به روش های گوناگونی در معماری ایران و جهان از دیرباز کارایی یافته یگانه روش گذشتن از سد این مشکل بغرنج است.
همراه ما باشید.
قبل از خواندن این مقاله توصیه می شود مقالات زیر را نیز مطالعه کنید:
۴ شکنج سازی در معماری
روش «گوشواره» یا «سکنج» در کنار دیگر روش های «گوشه سازی» چون شیوه کاربندی و دُمغازه ای به نظر کهن ترین و ساده ترین روش در گوشه سازی بوده که ساختار به ظاهر ساده آن ویژگی های زیبایی شناختی بارزی را در گذر تاریخ رفته رفته بر خود بار کرده است. هرچند اوج شکوفایی هنری در گوشه سازی به روش کاربندی به وقوع می پیوندد. در تعریف هندسی، گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دَوران چِفدی مشخص، حول محور قایم به وجود می آید. اما در تعریف معماری، گنبد پوششی است که بر روی زمینه ای گرد برپا می شود. گنبد از سه بخش تشکیل شده است.
- گنبدخانه: فضایی که آسمانه (پوشش) گنبدی دارد.
- بشن: تنه و بن یک چیز یعنی قسمتی که روی زمینه ی ته رنگ
- چپیره: به معنای جمع شده، بخش میان بشن و گنبد
از آن جایی که در معماری ایران به ندرت به ته گرد بر می خوریم معمولا قسمت انتهایی بِشن به شکل مربع و گاهی مستطیل است، با چَپیره کردن آن را تبدیل به دایره می کنند. بعد گنبد روی آن سوار می شود. مرحله چپیره در گنبدسازی شایان توجه است زیرا امکان داشتن زمینه گرد را در اجرای نهایی گنبد میسر می سازد. معمولا نقشه هایی که پوشش گنبد دارند روی زمین مربع صورت می گیرد تا به سادگی بتوان آن را تبدیل به دایره کرد. در ایران گنبد سازی روی زمین مستطیل نزدیک به مربع اجرا شده است. در این صورت مستطیل تبدیل به بیضیِ نزدیک به دایره می شود و گنبد روی بیضیِ نزدیک به دایره قرار می گیرد و به این نوع گنبد که مقطع افقی آن نزدیک به بیضی است، کُمبیزه می شود.
چپیره سازی
چپیره در لغت به معنای آماده سازی است. که در معماری مرحله چیبره کردن در گنبدسازی بسیار حایز اهمیت است زیرا که امکان داشتن زمینه ی گرد را برای اجرای نهایی پوشش گنبد فراهم می آورد.
در این روش ابتدا روی پایه های چهارگانه در گنبدخانه تاق زده می شود و سپس میان هر دو تاق یک لچکی (سه گوشه) می زنند، تا به بالای تاق برسد. این لچکی رو به درون خمیده است تا بتواند دایره زیر پاکار را فراهم آورد. دمغازه تنها گوشه سازی است که در گنبد سازی اروپا دیده می شود و به آن پاندانتیو گفته می شود.
کاربندی یا کاربست
تقاطع قوس ها در فضا است. نوع دیگری از شکنج است که از لحاظ اصول اجرا شبیه به طاق بندی دارد و بدون این که ارتفاع گنبد زیاد شود در تبدیل چهارگوش به دایره موثر است. این نوع شکنج در مناطقی مانند یزد و اطراف آن دیده می شود و اطلاق این نوع گوشه سازی به «یزدی بندی» به همین دلیل است. در این روش با ساخت چند تویزه روی گوشه سازی و پر کردن میان تویزه ها، زمینه به دایره تبدیل می شود. شکل آن ها ساده تر از کاربندی معمولی است. یکی از نمونه های کهن را در مسجد شاه نعمت الله ولی در کرمان به جا مانده است. با استفاده از کاربندی انواع زمینه های مرسوم در معماری ایرانی را می توان از چهارگوشه به دایره تبدیل کرد.
گوشه سازی با چوب
اولین گوشه سازی ها توسط چوب ساخته شده است و حتی خود گنبد را هم با چوب اجرا می کردند. کاروانسرای کاشانی در اراک با گوشه سازی چوبی ساخته شده است. طرز اجرا چنین بوده که چوب ها را در گوشه های بشن سوار می کردند و روی هم می چیدند تا مثل سبد جمع شود و به صورت گنبد چوبی در بیاید. فضای زیر این گنبدها را معمولا بزرگترین تلاقی را تشکیل می دهد. گوشه سازی با چوب نیز به تدریج در بسیاری از نقاط ایران مردود شد و علت اصلی آن موریانه خیز بودن زمین های ایران بوده است. در اواخر قرن ۸ و اوایل قرن ۹ ه.ش. در منطقه خراسان و در مناطق کوهستانی کرمان که موریانه کمتر است، استفاده از پوشش چوبی رواج می یابد. نمونه این گوشه سازی با چوب را در مسجد جامع قزوین می توان دید.
اسکنج یا سکنج
از اولین نمونه های گوشه سازی است. به معنی خراش است و ذکر این نکته مهم است که بارهای وارد بر گنبد به این گوشه ها منتقل نمی شود. به همین دلیل هم، نوع اجرای گوشه سازی تاثیری بر چگونگی افزیر گنبد ندارد.
ترمبه
نوع دوم گوشه سازی ترمبه (سلمبه یا سرمبه) است. در هیچ یک از لغت نامه های ایرانی به کلمه سرمبه بر نمی خوریم. لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده است که معنای آن را پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن نوشته اند، حال آن که خود لغت ترمبه به معنی، یک چیز جمع شده، عمده، پیش آمده، تریده (به طرف جلو سریده شده) است. در واقع ترمبه همان معنی اسکنج را دارد که کنج پیش آمده باشد.
برای مشاوره ی رایگان می توانید با شماره های ۰۹۱۲۲۴۶۰۰۸۹ | ۰۹۱۲۱۴۷۱۸۴۷ به طور مستقیم تماس بگیرید.
نظرات خود را در ارتباط با این مقاله ما بنویسید.
موفق باشید.
۰ دیدگاه