۴ سکنج سازی در معماری
۴ سکنج سازی در معماری
سِکُنج یا سه کنج یا گوشواره یا فیلپوش، یکی از روش‌های «گوشه سازی» برای تغییر مقطع «چارگوش» دیوارها به «گِرد» برای ساخت طاق یا گنبد بر روی دیوار است که از گذشته در معماری ایرانی کاربرد فراوانی داشته است. از آنجا که در سازه‌های چارگوش برای طاق زدن همواره مانعی به نام تغییر مقطع سر راه است از این رو به روشی نیازمندیم تا از این مانع بگذریم. «گوشه سازی» که خود به روش‌های گوناگونی در معماری ایران و جهان از دیرباز کارایی یافته یگانه روش گذشتن از سد این مشکل بغرنج است.
قبل از خواندن این نوشته توصیه می‌شود نوشته‌های زیر را نیز مطالعه کنید:
۴ سکنج سازی در معماری
روش «گوشواره» یا «سکنج» در کنار دیگر روش‌های «گوشه سازی» چون شیوه کاربندی و دمغازه‌ای به نظر کهن ترین و ساده‌ترین روش در گوشه سازی بوده که ساختار به ظاهر ساده آن ویژگی‌های زیبایی شناختی بارزی را در گذر تاریخ رفته رفته بر خود بار کرده است. هرچند اوج شکوفایی هنری در گوشه سازی به روش کاربندی به وقوع می‌پیوندد. در تعریف هندسی، گنبد مکان هندسی نقاطی است که از دَوران چِفدی مشخص، حول محور قایم به وجود می‌آید. اما در تعریف معماری، گنبد پوششی است که بر روی زمینهای گرد برپا می‌شود. گنبد از سه بخش تشکیل شده است.
- گنبدخانه: فضایی که آسمانه (پوشش) گنبدی دارد.
- بشن: تنه و بن یک چیز یعنی قسمتی که روی زمینه‌ی ته رنگ.
- چپیره: به معنای جمع شده، بخش میان بشن و گنبد.
از آن جایی که در معماری ایران به ندرت به ته گرد بر می‌خوریم معمولا قسمت انتهایی بِشن به شکل مربع و گاهی مستطیل است، با چَپیره کردن آن را تبدیل به دایره می‌کنند. بعد گنبد روی آن سوار می‌شود. مرحله چپیره در گنبدسازی شایان توجه است زیرا امکان داشتن زمینه گرد را در اجرای نهایی گنبد میسر می‌سازد. معمولا نقشه‌هایی که پوشش گنبد دارند روی زمین مربع صورت می‌گیرد تا به سادگی بتوان آن را تبدیل به دایره کرد. در ایران گنبد سازی روی زمین مستطیل نزدیک به مربع اجرا شده است. در این صورت مستطیل تبدیل به بیضیِ نزدیک به دایره می‌شود و گنبد روی بیضیِ نزدیک به دایره قرار می‌گیرد و به این نوع گنبد که مقطع افقی آن نزدیک به بیضی است، کُمبیزه می‌شود.
چپیره سازی
چپیره در لغت به معنای آماده سازی است. که در معماری مرحله چیبره کردن در گنبدسازی بسیار حایز اهمیت است زیرا که امکان داشتن زمینه‌ی گرد را برای اجرای نهایی پوشش گنبد فراهم می‌آورد.
در این روش ابتدا روی پایه‌های چهارگانه در گنبدخانه تاق زده می‌شود و سپس میان هر دو تاق یک لچکی (سه گوشه) می‌زنند، تا به بالای تاق برسد. این لچکی رو به درون خمیده است تا بتواند دایره زیر پاکار را فراهم آورد. مغازه تنها گوشه سازی است که در گنبد سازی اروپا دیده می‌شود و به آن پاندانتیو گفته می‌شود.
کاربندی یا کاربست
تقاطع قوس‌ها در فضا است. نوع دیگری از سکنج است که از لحاظ اصول اجرا شبیه به طاق بندی دارد و بدون این که ارتفاع گنبد زیاد شود در تبدیل چهارگوش به دایره موثر است. این نوع سکنج در مناطقی مانند یزد و اطراف آن دیده می‌شود و اطلاق این نوع گوشه سازی به «یزدی بندی» به همین دلیل است. در این روش با ساخت چند تویزه روی گوشه سازی و پر کردن میان تویزه‌ها، زمینه به دایره تبدیل می‌شود. شکل آن‌ها ساده‌تر از کاربندی معمولی است. یکی از نمونه‌های کهن را در مسجد شاه نعمت الله ولی در کرمان به جا مانده است. با استفاده از کاربندی انواع زمینه‌های مرسوم در معماری ایرانی را می‌توان از چهارگوشه به دایره تبدیل کرد.
گوشه سازی با چوب
اولین گوشه سازی‌ها با چوب ساخته شده است و حتی خود گنبد را هم با چوب اجرا می‌کردند. کاروانسرای کاشانی در اراک با گوشه سازی چوبی ساخته شده است. طرز اجرا چنین بوده که چوب‌ها را در گوشه‌های بشن سوار می‌کردند و روی هم می‌چیدند تا مثل سبد جمع شود و به صورت گنبد چوبی در بیاید. فضای زیر این گنبدها را معمولا بزرگ‌ترین تلاقی را تشکیل می‌دهد. گوشه سازی با چوب نیز به تدریج در بسیاری از نقاط ایران مردود شد و علت اصلی آن موریانه خیز بودن زمینهای ایران بوده است. در اواخر قرن ۸ و اوایل قرن ۹ هجری شمسی. در منطقه خراسان و در مناطق کوهستانی کرمان که موریانه کم‌تر است، استفاده از پوشش چوبی رواج می‌یابد. نمونه این گوشه سازی با چوب را در مسجد جامع قزوین می‌توان دید.
اسکنج یا سکنج
از اولین نمونه‌های گوشه سازی است. به معنی خراش است و ذکر این نکته مهم است که بارهای وارد بر گنبد به این گوشه‌ها منتقل نمی‌شود. به همین دلیل هم، نوع اجرای گوشه سازی تاثیری بر چگونگی افزیر گنبد ندارد.
ترمبه
نوع دوم گوشه سازی ترمبه (سلمبه یا سرمبه) است. در هیچ یک از لغت نامه‌های ایرانی به کلمه سرمبه بر نمی‌خوریم. لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده است که معنای آن را پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن نوشته‌اند، حال آن که خود لغت ترمبه به معنی، یک چیز جمع شده، عمده، پیش آمده، تریده (به طرف جلو سریده شده) است. در واقع ترمبه همان معنی اسکنج را دارد که کنج پیش آمده باشد.
برای مشاوره‌ی رایگان می‌توانید با شماره‌های ۰۹۱۲۲۴۶۰۰۸۹ | ۰۹۱۲۱۴۷۱۸۴۷ به طور مستقیم تماس بگیرید.
نظرات خود را در ارتباط با این نوشته ما بنویسید.
با آرزوی بهترین‌ها.
۰ دیدگاه