هویت معماری ایرانی
هویت معماری ایرانی
معماری یکی از خلاق‌ترین هنرها و بخش مهمی از هویت هر سرزمین است. با دیدن آثار معماری، مجموعه‌ای از ارزش‌های عمیق و غنی فرهنگی و هنری ملت‌ها آشکار می‌شود؛ برای مثال، طاق، چهار ایوانی و حیاط مرکزی عناصر معنادار معماری ایرانی هستند. معماری ایرانی متاثر از مبانی فلسفی و فرهنگی است و کاری جمعی به حساب می‌آید؛ زیرا یک اثر معماری هیچ وقت به دست یک نفر شکل نمی‌گیرد؛ بلکه حاصل کار ده‌ها، صدها یا هزاران نفر برای شکل دادن به یک بنا است. معماری نشان دهنده نوع نگرش مردم یک کشور به دنیای پیرامون خود است؛ برای همین، معماری بسیار فراتر از ساختن بناها و پایه و اساس زندگی تلقی می‌شود. بسیاری از جاهای دیدنی ایران از جمله شاهکارهای بی نظیر معماری محسوب می‌شوند.
قبل از خواندن این نوشته توصیه می‌شود نوشته‌های زیر را نیز مطالعه کنید:
هویت معماری ایرانی
چرا معماری ایرانی مهم است؟
معماری ایرانی در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است و ویژگی‌هایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان‌های رفیع، ستون‌های بلند و تزیینات گوناگون در عین سادگی نشانه شکوه آن هستند. برخی از پژوهشگران معماری، جایگاه مثبت فضا یا به عبارتی «فضا محوری» معماری ایرانی را در برابر «حجم انگاری» به عنوان مهم‌ترین خصیصه معماری ایرانی به حساب می‌آورند. در معماری ایرانی، علاوه بر خصوصیاتی چون تناسب و زیبایی سردرها و گنبدها و ایوان‌ها به کارگیری منطق ریاضی و عرفانی هم به چشم می‌خورد.
خصوصیات معماری ایرانی به طور کلی شامل درون گرایی، پرهیز از بیهودگی، مردم محوری، خودبسندگی و مصالح شناسی است. در ادامه به تشریح و توصیف اثر این پنج شاخص بر معماری ایرانی می‌پردازیم.
درون گرایی در معماری ایرانی
باورهای مردم ایران نسبت به زندگی شخصی و حرمت آن، معماری ایرانی را درون‌گرا ساخته است. معماران ایرانی با ساماندهی اندام‌های ساختمان در گرداگرد یک یا چند میان سرا، ساختمان را از جهان بیرون جدا می‌کردند و تنها یک هشتی این دو بخش را به هم پیوند می‌داد. خانه های درون گرا در اقلیم گرم و خشک، همچون بهشتی در دل کویر هستند. فضای درون گرا از هر سو رو به درون است و بخش بیرونی، آذین‌های بیش‌تری نسبت به اندرونی دارد. معماران حتی در ساختمان‌های برون گرا، مانند کوشک میان باغ‌ها نیز درون گرایی را حفظ کردند. کوشک‌ها ساختمان‌هایی برون‌گرا به حساب می‌آمدند که گرداگرد آن‌ها باز بود و از هر سو به بیرون باز می‌شدند.
ویژگی غیرقابل انکار آثار معماری و بناهایی مانند خانه، مسجد، مدرسه، کاروان سرا و حمام، خصوصیت درون گرایانه آن‌ها است؛ شاخصه‌ای که ریشه‌ای عمیق در مبانی و اصول اجتماعی و فلسفی ایرانی دارد. درون گرایی و حفظ حریم خصوصی در معماری برای رسیدن به اصل خویش و یافتن آرامش در درون است. به طور کلی و بر اساس تفکر شرقی، در سرزمین‌های اسلامی جوهر فضا در باطن متجلی می‌شود و حیاط درونی، به وجود آورنده این اصل است.
پرهیز از بیهودگی در معماری ایرانی
در معماری ایرانی از کار بیهوده در ساخت و ساز پرهیز می‌شود. برای همین معماران ایرانی از اسراف دوری می‌کردند. این اصل هم پیش از اسلام و هم پس از اسلام رعایت شده است.
مردم محوری در معماری ایرانی
مردم محوری به معنای رعایت تناسب میان اندام‌های ساختمانی با اندام‌ها و نیازهای انسان است. معماری در ایران، هنری وابسته به زندگی محسوب می‌شود؛ بنابراین پهنای اتاق خواب به اندازه یک بستر است و بلندی طاقچه به اندازه‌ای که نشسته و ایستاده به آسانی در دسترس باشد؛ از طرفی تالار که مخصوص مهمان است به اندازه‌ای ساخته می‌شود که شایسته پذیرایی باشد.
خودبسندگی در معماری ایرانی
معماران ایرانی ساخت مایه یا مصالح مورد نیاز خود را از نزدیک‌ترین مکان به دست می‌آوردند؛ به گونه‌ای که نیازمند به مصالح جاهای دیگر نباشد و به اصطلاح «خودبسنده» باشد. به این ترتیب کار ساخت با شتاب بیش‌تری انجام می‌شد و ساختمان با طبیعت پیرامون خود «سازگار» بود. معماران ایرانی بر این باور بودند که مصالح باید «بوم آورد»، «ایدری» یا به عبارت ساده‌تر اینجایی باشد. در واقع مصالح باید محصول همان جایی باشد که ساختمان ساخته می‌شود. برای همین معماران ایرانی تا جای ممکن از امکانات محلی بهره می‌گرفتند.
مصالح شناسی در معماری ایرانی
معماران قدیمی به نیارش ساختمان بسیار توجه می‌کردند؛ زیرا که آن را از زیبایی جدا نمی‌دانستند. «پیمون»، اندازه‌های خرد و یکسانی بود که در هرجا در خور نیازی که بدان بود به کار گرفته می‌شد. پیروی از پیمون، هر گونه نگرانی معمار را درباره نااستواری یا نازیبایی ساختمان از میان می‌برد؛ چنانکه یک گلکار نه چندان چیره دست در روستایی دور افتاده می‌توانست با به کار بردن آن، پوشش گنبدی را به شکل معماری کار آزموده انجام دهد.
تاریخچه معماری ایران
عمر هنر در ایران به قدمت تاریخ است و معماری به طور ویژه از هنرهای قدیمی محسوب می‌شود. رونق و اعتلای معماری در ایران از دوران باستان گواه این ادعا است؛ زیرا که ایران یکی از نخستین کانون‌های شهرسازی، سدسازی و مهندسی به حساب می‌آید.
برای اولین بار ایرانی‌ها آجر را درست کردند و آن را در معماری به کار بردند؛ نمونه بسیار قدیمی آن در معبد چغازنبیل واقع در شوش است. شاید بتوان با این اثر، قدمت معماری بشر را برآورد کرد. به این ترتیب آثار تاریخی، بناهای باستانی و دهکده‌های متعدد از قدیم در جای جای خاک ایران به چشم می‌خورد؛ آثاری که جسته و گریخته از میان نوشته‌های باستان شناسی و شرق شناسی نشان می‌دهد که معماری از پنج هزار سال قبل در این مرز و بوم وجود داشته است.
نظری اجمالی به معماری ایران در عهد باستان این ویژگی را آشکار می‌سازد که معماری ایرانی بر سه اصل استحکام، آسایش و انبساط استوار است. معماری ایرانی در طول تاریخ خود دارای اصالت طرح و سادگی توام با آرایش و تزیین بود. تمامی گستره ایران به ویژه روستاها و آثار قدیمی و باستانی آن چون کتاب زنده، اما فرسوده‌ای از تاریخ معماری هستند. در ایران کم‌تر روستایی وجود دارد که در آن معابد باستانی ناهید، قلعه گبری و قلعه سلسال (صلصال)، طاق‌های ضربی یا هلالی به چشم نیاید. روستاهایی که در آن‌ها بقعه‌ها و امامزاده‌ها یا قلعه‌های معروف با مضامینی افسانه‌ای و تاریخی وجود دارند. برای مثال می‌توان به قلعه مرو و قلعه اصفهان یا قصر کیاکسار پادشاه ماد در همدان، کاخ پاسارگاد و تخت جمشید یا پارسه، آثار شوش، ایوان مدائن یا طاق کسری در تیسفون اشاره کرد. سیر تکاملی هنر ایرانی از جمله معماری، ریشه در حوادث تاریخی و طبیعت اقلیمی ایران دارد. فرهنگ‌های فاتحان و مغلوبانی که پا به ایران گذاشتند. بی شک آنان سهم مهمی در فرهنگ معماری این مرز و بوم دارند. آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیه و اخلاقیات، اندیشه و عقیده نسل ها در معماری ایران انعکاس واضحی دارد و نه تنها در بناهای عظیم، بلکه در آثار کوچک هم این انعکاس را می‌توان یافت.
معماری ایرانی در زمان‌های مختلف از ابتدای عصر امپراتوری مادها از شکوه و عظمت بالایی برخوردار بود و به مرور پیشرفت کرد. در اواخر این مرحله تاریخی معماری دوره اسلامی با تجهیزات و سلیقه‌ای به شیوه ساسانیان از چنان جلوه‌ای برخوردار بود که در دنیا کم نظیر است. به طور کلی تاریخ معماری ایران را از منظر زمانی می‌توان به چندین دوره تقسیم کرد.
پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح ایرانیان که زمستان‌ها و تابستان‌ها کوچ می‌کردند، شروع به ساخت خانه‌های سفالی و ابزارهای سنگی پیشرفته کردند. آن‌ها با افزودن قسمت‌هایی از جنس استخوان، خانه‌هایشان را تکمیل می‌کردند. وسایل خانه را با رنگ‌های قرمز و مشکی رنگ می‌کردند و در آتش می‌پختند. به این ترتیب پایه‌های معماری ایران بنا نهاده شد. چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح ساکنان زاگرس دهکده‌ها را ساختند و به تدریج به صورت متراکم زندگی کردند و معماری معنا گرفت.
سه هزار سال قبل از میلاد مسیح برای اولین بار سنگ سفید، قیر و انواع دیگر سنگ‌ها برای ساخت و ساز استفاده شد. دو هزار سال قبل از میلاد مسیح، آمدن آریایی‌ها به فلات ایران مهم‌ترین اتفاقی بود که منجر به اوج گیری معماری شد. ساخت سفال‌های نازک در نواحی البرز و همسایگان آن گسترش یافت. ساختمان‌های مجللی با دیوارهای آجری با نقاشی‌هایی با طرح‌هایی از انسان‌ها در برج‌های فلکی درختان و سایر شکل‌ها تزیین شد، شهرنشینی توسعه یافت و کنده کاری‌های سنگی به مرحله‌ای رسید که زیبایی چشمگیری به شوش بخشید.
هزار سال قبل از میلاد مسیح به دلیل عدم دسترسی به اسناد باستان شناسی، به عنوان دوران سیاه پیشینه تاریخ معماری ایرانی شناخته می‌شود. طبق یافته‌های اندک به دست آمده، چوپانان و کشاورزان ثروتمندی در دامنه‌های البرز زندگی می‌کردند و آثار معماری پیشرفته‌ای داشتند.
سبک‌های معماری ایرانی
سبک‌های معماری ایرانی بر مبنای پیش از اسلام، پس از اسلام و معماری ایرانی مدرن تقسیم بندی می‌شوند. به طور کلی سبک‌های پیش از اسلام، سبک‌های «پارسی» و «پارتی» هستند و سبک‌های معماری پس از اسلام سبک‌های «خراسانی»، «رازی»، «آذری» و «اصفهانی» نام دارند. سبک معماری بعد از این دوره‌ها و از اواسط دوره قاجار تا به امروز معماری «معاصر» نامیده می‌شود. عرسک از سبک‌های معماری نام برده، دارای زیرشاخه و مکاتب گوناگون است. در غرب برای اشاره به سبک‌های اسلامی از نام‌های «اموی» و «عباسی» استفاده می‌کنند.
معماری ایرانی قبل از اسلام
سبک پارسی در دوره تاریخی هخامنشیان سبک غالب معماری ایران بود و پاسارگاد، سیلک، چغازنبیل، تخت جمشید، نمونه‌هایی از این سبک هستند. سبک پارسی نخستین سبک معماری ایران محسوب می‌شود و از دوره هخامنشی تا حمله اسکندر به ایران یعنی از سده ششم پیش از میلاد را در بر می‌گیرد. نام این سبک از تیره پارس برگرفته شده است که در این روزگاران بر کشور پهناور ایران فرمانروایی می‌کردند. سبک پارتی نام یکی از سبک‌های معماری ایرانی مربوط به دوره اشکانیان (پارت) است. ویژگی‌های سبک پارتی مشتمل بر گوناگونی در طرح‌ها و بهره گیری از اندام‌های گوناگون، جفت سازی در نیایشگاه‌ها و کاخ‌های پذیرایی و پاد جفت سازی در کاخ‌های مسکونی و خانه‌ها و البته درون گرا است.
معماری ایرانی بعد از اسلام
اولین نمونه‌های هنر و معماری اسلامی ایران در منطقه خراسان شکل گرفت و الگوی مساجد آن تقلیدی از مسجد نبی اکرم (ص) در مدینه است. برای ساختن این مسجد، رسول گرامی (ص) دستور می‌دهند سنگ‌های لاشه را از نزدیک‌ترین کوه تهیه کنند و آن‌ها را به صورت خشکه چین یا بدون ملاط روی هم بچینند.
ارتفاع دیوارها به اندازه قد بلندترین مرد عرب تعیین می‌شود؛ البته در حالی که دست‌هایش را بلند کرده باشد. پوشش سقف شبستان آن نیز از عناصری ساده مانند پوست چهارپایان بود؛ در ضمن، سایبانی در برابر نور شدید آفتاب همیشه استفاده می‌شد تا از نخل‌های خشک و درختان بی بار به عنوان ستون و تیر استفاده می‌شد. مساجد اولیه اسلام در خراسان با الهام از مسجد مدینه (مدینه النبی) در یک فضای چهارگوش با شبستانی در جهت قبله به وجود آمد و سقف تنها شبستان آن‌ها نیز برای ایجاد سایبان و بعدها جلوگیری از آب باران با مصالح ساده پوشیده شد. در مجموع، خصوصیات سبک خراسانی سادگی تا مرز امکان بود.
چهارمین سبک معماری ایرانی، سبک رازی است که بعد از سبک‌های پارتی، پارسی و خراسانی تمام ویژگی‌های خوب سه سبک قبل را داشت. این سبک در ری رواج یافت؛ شهری که در آن زمان بسیار آباد بود. از زمان آل زیار تا حمله مغول طرح‌های دایره هشت گوش، شش گوش و مربع و مربع مستطیل تبدیل بناهای مساجد شبستانی به بناهای چهار ایوانی طاق و گنبد بسیار پیشرفت کرد و گونه های قوسی نوک تیز برای گنبد به کار رفت.
پنجمین سبک معماری ایرانی، سبک آذری است. این سبک از قرن هفتم تا اوایل قرن دهم هجری مورد استفاده قرار می‌گرفت و از نمونه‌های معماری آن می‌توان به ارگ تبریز، مسجد گوهرشاد، مسجد بی بی خانم در سمرقند و از همه مهم‌تر منارجنبان اصفهان اشاره کرد. در اوایل قرن دهم هجری شمسی سبک اصفهانی رونق گرفت. این سبک تا اواسط دوره قاجار یعنی در دوره حکومت‌هایی چون صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه ادامه داشت. از این دوره سازه‌های معروف فراوانی مثل چهلستون، عالی قاپو و مسجد شاه (مسجد امام) برجای مانده است. پس از دوره قاجار و با شروع حکومت پهلوی، معماری معاصر ایران شکل گرفت و تاکنون نیز ادامه دارد.
برای مشاوره‌ی رایگان می‌توانید با شماره‌های ۰۹۱۲۲۴۶۰۰۸۹ | ۰۹۱۲۱۴۷۱۸۴۷ به طور مستقیم تماس بگیرید.
نظرات خود را در ارتباط با این نوشته ما بنویسید.
با آرزوی بهترین‌ها.
۰ دیدگاه