انواع گنبد در معماری
انواع گنبد در معماری
به سادگی می توان گفت گنبد یک عنصر ساختاری نیمه کروی توخالی است. با این حال، تغییرات زیادی در اساس این شکل وجود دارد، به طوری که در کتاب ساخت و ساز ساختار و معماری گنبد بدین شکل توصیف می شود: دو پوسته خمیده که به صورت هر شکل هندسی منحنی مانند و دوار، حول یک محور عمودی مرکزی بنا شده است.
گنبد دارای تاریخچه ای دیرینه در هنر معماری، ساخت و همچنین طراحی های متنوع در سراسر جهان است. گنبدها ویژگی های برجسته ای از طراحی های فارسی، رومی، بیزانس (روم شرقی)، اسلامی و ایتالیایی رنسانس را دارا هستند.
قبل از خواندن این مقاله توصیه می شود مقالات زیر را نیز مطالعه کنید:
انواع گنبد در معماری
انواع گنبد
گنبد را می توان شکل تکامل یافته طاق دانست که در اصل تنها در ساختمان های کوچک مانند کلبه ها و مقبره ها به کار می رفت؛ با این حال، به عنوان تکنیک های ساخت و طراحی و معماری گنبد توسعه یافته، و به عنوان طرحی برای معماری ساختارهای عظیم مثل کلیساها، ساختمان های فعال در حوزه قانون گذاری و اخیراً ساختمان های تفریحی مانند ورزشگاه ها محبوب تر شده اند. به لحاظ تاریخی، گنبد در میان کسانی که به دنبال تقویت مفهوم یک سیستم قدرتمند متمرکز و منحصربفرد مانند، سلطنت مطلق، توحیدی، دیکتاتوری هژمونیک، فاشیسم و غیره، محبوب و حائز اهمیت است.
ویژگی های سقف گنبدی
گنبدها می توانند از مواد مختلفی مانند سنگ های تراش خورده، بتن، چدن، چوب و فولاد ساخته شوند. اخیراً، از مواد سبک وزنی مانند پارچه های معماری و سازه های کابل نیز در ساخت و معماری گنبد استفاده شده است. اما اکثر این موارد گنبدهای واقعی نیستند زیرا مؤلفه های آنها اشکالی غیر کلاسیک دارند، با این حال ساختارهای پارچه ای می توانند به شکل گنبد باشند.
گنبدهای سنتی سازه های بسیار کارآمد شبیه به طاق هستند. آن ها به صورت خود پشتیبان یا سلف ساپورتینگ هستند، بدین صورت که با نیروی جاذبه ای که بر وزن آن ها تأثیر می گذارد، تثبیت می شوند تا آن را به صورت متراکم حفظ کند. آن ها می توانند در مناطق بزرگ احداث شوند و نیازی به ستون های واسط یا میانجی ندارند، به گونه ای که فضایی آزاد را در زیر سازه ایجاد می شود.
اگرچه وزن گنبدهای سنتی فشارهایی به سمت پایین و بیرون تولید می کنند، فشار به سمت پایین باید به پایه ها منتقل شود و در مقابل فشار خارجی باید مقاومت کند تا از فرو ریختن گنبد جلوگیری شود. این مقاومت می تواند توسط جرم دیواره های حمایت کننده، پایه ها و یا توسط یک عنصر تنش مانند حلقه اطراف، کابل یا زنجیره فراهم شود.
گنبد کوربل
این ساختار یکی از اولین نوع معماری گنبد است که به عنوان گنبد کندوی عسل شناخته شده است. اما آنها به معنای واقعی گنبد نیستند، زیرا توسط لایه های افقی از سنگ های تراش خورده ساخته شده اند و تا زمانی که در مرکز قرار دارند، تا حدودی پایه ای (cantilevered) هستند.
گنبد طاق ایوانی
طاق های ایوانی، که به عنوان طاق های گنبدی شناخته می شوند، در سطح مقطع افقی به صورت چند ضلعی هستند و از نقطه ثابت بهاری در امتداد دیوار به سمت مرکز، طاق مانند است.
گنبد طاق متقاطع
این مورد یکی از اولین نوع طاق دندانه ای است که در آن دنده ها، به جای قرارگیری در مرکز گنبد، چند ضلعی هایی تشکیل می دهد که فضای خالی مرکز را حذف می کند. اولین مثال معروف برای معماری گنبد طاق متقاطع، مسجد بزرگ اسپانیا در کوردوبا است که قرن بیستم ساخته شده است.
گنبدهای ژئودزی
گنبدهای ژئودزی سازه هایی کره ای بوده که شامل شبکه ای از مثلث ها هستند. در حالی که از مواد کمتری استفاده می شود یک ساختار خود متعادلی ایجاد می کند. این ساختارها توسط مهندس آمریکایی و معمار باکمینستر فولر در اواخر دهه ۱۹۴۰ توسعه یافتند.
گنبد پیازی
این گنبدها به گونه ای توصیف می شوند که برجستگی آن ها بیش از اندازه قطر اصلی است و در ظاهر هموار به نظر می رسند. ارتفاع آن ها معمولاً بیش از عرضشان است و اغلب آنها طلا کاری شده و یا به صورت سبک رنگ آمیزی شده اند. این مدل از گنبد به طور سنتی با معماری روسیه، به ویژه کلیساهای چندگانه آن ارتباط دارد.
گنبد بیضی
گنبد بیضی به گونه هایی تعریف می شود که طرح یا مشخصات (و یا هر دو مورد) دارای شکل بیضی است. هندسه این گنبد به عنوان استفاده از ترکیب طاق های دایره ای که تحول و تغییرات در نقاط مماس وجود دارد، تعریف شده است.
گنبد چتر
از این گنبد به عنوان گنبد دندانه دار، چتر نجات یا حلزونی نیز یاد می شود. این ها به بخش هایی با اشکال خمیده تقسیم می شوند که منحنی ارتفاع را دنبال می کنند. خطوط شعاعی ساختار گنبد که به عنوان دنده ها گنبد عمل می کنند، تا نقطه اسپرینگ اپکس گسترش می یابند.
گنبد خالص کابل
در حالی که گنبدهای مرسومی نیستند و ساختار متراکم ندارند، اما ساختارهای تنش، ساختارهای شبکه خالص می توانند شکل کلی گنبد را تشکیل دهد، هرچند بخش هایی از آن به طور کلی مسطح یا غیر کلاسیک است (به جای شکل گنبد متراکم). گنبد هزاره در لندن ساختار گنبدی کابلی با قطر ۳۲۰ متر، بزرگ ترین گنبد در جهان است.
گنبدهای متورم
ساختار گنبدهای متورم با متراکم کردن حجمی از هوا که توسط لایه ی سبک وزنی از پارچه محصور شده اند، تشکیل می شود. ساختار گنبدهای متورم می توانند شکل گنبدی بگیرند و به طور معمول زمانی به کار می روند که فضا و یا محوطه های بزرگ و بدون حضور ستون ها مورد نیاز باشد. مانند رادوم ها، انبارها، سالن های ورزشی، استادیوم ها و غیره.
تاریخچه انواع گنبد در معماری
گنبد سازه‌ای است معمارانه شبیه نیم‌کره‌ای توخالی. تاریخ ساخت گنبد با مواد گوناگون به پیش از تاریخ می‌رسد. ساخت اولین گنبدهای فنی پیشرفته در اروپا در انقلاب معماری رومی آغاز شد، هنگامی که رومی‌ها فضاهای بزرگ داخلی معابد و ساختمان‌های عمومی، مانند پانتئون را می‌ساختند. انواع گنبدها را می‌توان بر اساس شکل، روش ساخت، و مواد تشکیل‌دهنده دسته‌بندی کرد. برای شروع بیایید گنبدها را بر اساس شکلشان دسته‌بندی کنیم، گنبدها را می‌توان بر اساس شکل ظاهری به دو دسته کلی تقسیم کرد:
- گنبدهای نیم‌کره‌ای: این گنبدها ساده‌ترین و رایج‌ترین نوع گنبد هستند.
- گنبدهای غیر نیم‌کره‌ای: این گنبدها دارای شکلی غیر از نیم‌کره هستند، مانند گنبدهای بیضی‌شکل، گنبدهای مخروطی، و گنبدهای چندضلعی.
همچنین گنبدها را می‌توان بر اساس روش ساخت نیز به دو دسته کلی تقسیم کرد:
- گنبدهای پیش‌رونده: این گنبدها با استفاده از لایه‌های آجر یا سنگ ساخته می‌شوند که به تدریج بر روی یکدیگر قرار می‌گیرند.
- گنبدهای متقاطع: این گنبدها با استفاده از دو یا چند قوس متقاطع ساخته می‌شوند.
علاوه بر شکل و روش ساخت، گنبدها را می‌توان بر اساس مواد تشکیل‌دهنده نیز به دو دسته کلی تقسیم کرد:
- گنبدهای آجری: این گنبدها از آجر ساخته می‌شوند. آجر ماده‌ای نسبتاً سبک و ارزان است که به راحتی در دسترس است.
- گنبدهای سنگی: این گنبدها از سنگ ساخته می‌شوند. سنگ ماده‌ای سنگین و بادوام است که به خوبی در برابر شرایط جوی مقاومت می‌کند.
گنبد در معماری ایران
گنبد از عناصر مهم معماری ایران است و در بسیاری از بناهای تاریخی ایران از جمله مساجد، آرامگاه‌ها، و کاخ‌ها دیده می‌شود.
انواع گنبد در معماری ایران به طور خلاصه به شرح زیر است:
- گنبدهای آجری: در معماری ایران، گنبدهای آجری رایج‌ترین نوع گنبد هستند. این گنبدها معمولاً با استفاده از روش پیش‌رونده ساخته می‌شوند.
- گنبدهای سنگی: گنبدهای سنگی در معماری ایران کمتر از گنبدهای آجری رایج هستند. این گنبدها معمولاً با استفاده از روش متقاطع ساخته می‌شوند.
نمونه‌هایی از گنبدهای تاریخی ایران
- گنبد مسجد جامع اصفهان: این گنبد یکی از زیباترین گنبدهای جهان است که در قرن ۱۱ میلادی ساخته شده است.
- گنبد آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی: این گنبد یکی از بزرگترین گنبدهای ایران است که در قرن ۱۴ میلادی ساخته شده است.
- گنبد آرامگاه دانیال نبی شوش: این گنبد یکی از منحصربه‌فردترین گنبدهای ایران است که در قرن ۷ میلادی ساخته شده است.
گنبد در معماری سایر کشورها
گنبد در معماری سایر کشورها نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
در اینجا به نمونه‌هایی از گنبدهای تاریخی سایر کشورها اشاره می‌کنیم:
- گنبد پانتئون رم: این گنبد یکی از بزرگترین گنبدهای جهان است که در قرن ۲ میلادی ساخته شده است.
- گنبد مسجد ایاصوفیه استانبول: این گنبد یکی از بزرگترین گنبدهای جهان است که در قرن ۶ میلادی ساخته شده است.
- گنبد مسجد جامع دمشق: این گنبد یکی از قدیمی‌ترین گنبدهای جهان است که در قرن ۷ میلادی ساخته شده است.
- گنبد مسجد جامع قاهره: این گنبد یکی از بزرگترین گنبدهای جهان است که در قرن ۱۰ میلادی ساخته شده است.
- گنبد کلیسای جامع سنت پیتر رم: این گنبد یکی از بزرگترین گنبدهای جهان است که در قرن ۱۶ میلادی ساخته شده است.
- گنبد کلیسای جامع سانتا ماریا دل فیوره فلورانس: این گنبد یکی از زیباترین گنبدهای جهان است که در قرن ۱۵ میلادی ساخته شده است.
گنبد در معماری مدرن
گنبد در معماری مدرن نیز کاربرد دارد. در اینجا به نمونه‌هایی از گنبدهای مدرن اشاره می‌کنیم:
- گنبد موزه هنرهای مدرن نیویورک: این گنبد یکی از نمادین‌ترین گنبدهای جهان است که در قرن ۲۰ میلادی ساخته شده است.
- گنبد مرکز تجارت جهانی نیویورک: این گنبد یکی از بزرگترین گنبدهای جهان است که در قرن ۲۱ میلادی ساخته شده است.
- گنبد ساختمان مجلس ملی هند: این گنبد یکی از بزرگترین گنبدهای جهان است که در قرن ۲۰ میلادی ساخته شده است.
گنبد در معماری اسلامی
- گنبد در معماری اسلامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و در بسیاری از بناهای تاریخی اسلامی از جمله مساجد، آرامگاه‌ها، و کاخ‌ها دیده می‌شود.
- گنبد در مساجد: گنبد یکی از عناصر اصلی معماری مساجد است و معمولاً بر روی ایوان یا شبستان اصلی مسجد قرار می‌گیرد. گنبد در مساجد نمادی از آسمان و عظمت خداوند است.
- گنبد در آرامگاه‌ها: گنبد در آرامگاه‌ها نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و معمولاً بر روی قبر شخص مورد احترام قرار می‌گیرد. گنبد در آرامگاه‌ها نمادی از جاودانگی و آرامش است.
- گنبد در کاخ‌ها: گنبد در کاخ‌ها نیز کاربرد داشته است. در برخی از کاخ‌های اسلامی، گنبد به عنوان نمادی از قدرت و ثروت استفاده می‌شده است.
- گنبد در معماری مدرن اسلامی: در معماری مدرن اسلامی نیز گنبد همچنان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در برخی از بناهای مدرن اسلامی، گنبد به صورت نمادین یا به عنوان یک عنصر ساختاری استفاده می‌شود.
گنبد یکی از عناصر مهم معماری در سراسر جهان است. گنبد از نظر ساختاری، نمادین، و زیبایی‌شناسی دارای اهمیت است. گنبد در معماری ایران، سایر کشورها، و معماری مدرن کاربرد دارد.
برای مشاوره ی رایگان می توانید با شماره های ۰۹۱۲۲۴۶۰۰۸۹ | ۰۹۱۲۱۴۷۱۸۴۷ به طور مستقیم تماس بگیرید.
نظرات خود را در ارتباط با این مقاله ما بنویسید.
موفق باشید.
۰ دیدگاه